CAPÍTULO QUINTO: MISIONEIRO EN MOVEMENTO
1.- Espera nos portos de embarque 9.- Leva de áncoras e vento en popa
2.- Esperanza ilusionada 10.- Regulamento. Estudio a bordo de
3.- Misión en marcha San Francisco Blanco
4.- Alistamento 11.- Nas terras da Nova España
5.- Partidas de aviamento 12.- Apertas ó vello Sebastián de Aparicio
6.- Viaxe fracasada da primeira parte 13.- Seguindo o camiño arranxado por
da misión Sebastián de Aparicio
7.- Entretemento e hospedaxe dos 14.- Sacerdote in aeternum do Deus Altísimo
misioneiros 15.- Nas illas do rei Don Felipe de España
8.- Est
ancia en Sevilla, Sanlúcarde Barrameda
e Cádiz
1.- Espera nos portos de embarque
Nada claro din os cronistas da ruta seguida por estes franciscanos saídos de Pontevedra, si ben o Pai Ribadeneira anota que chegaron a Sevilla por mar. Como veremos adiante existen anotaciós dos oficiais reais da Casa da Contratación de Sevilla alusivas ó pago de libros e vestuarios, sin ningunha especificación, e ó pago de algúns arrieiros, e de 18.700 maravedís por 50 arrobas,dende a vila de Noia, sin especificar si o porte dos libros e vestuarios foi por mar ou por terra. Pagáronselle 10.200 maravedís a Francisco Tejero, mestre da súa nao, veciño de Pontevedra, por a pasaxe de sete relixiosos que transportou dende Pontevedra ata Cádiz, e 1.496 maravedís a Xoán Fernández, arráez do seu barco, por pasaxe de sete relixiosos de Cádiz a Sevilla.
Parece evidente que nestas duas partidas se trata duns mesmos sete relixiosos de nomes e datas desconocidos, anque sería interesante sabelos si acaso resultara certa a miña suposición dunha dobre recollida de relixiosos na Provincia de Santiago e a correspondente doble viaxe, a primeira dos 20 concedidos na real Cédula do día 9 de marzo de 1592, e outros sete que sin dúbida recolleu o Pai Ortiz Cabezas segunda vez pra suplir ós descalzos que abandonaron a misión.
É moi de ter en conta que na misión fracasada saíran 32 relixiosos descalzos, conforme veremos, e na definitiva de xaneiro de 1593 únicamente figuran 20; en cambio, na primeira lista de Santiago figuraron os 20 da real Cédula do día 9 de marzo de 1592, e na lista definitiva figuraron 28, como poderá verse cando anote a lista. A realidade numérica sufríu unha mutación substancial, de maneira que os 30 relixiosos das Provincias descalzas quedaron en 22, e os 20 iniciais de Santiago subiron a 28.
Outra partida de 16 de marzo de 1593 foi de 2.992 marabedís correspondentes a 11 arrobas dende Salamanca ( 1 ).
Destes apuntes dedúcese claramente que dende Pontevedra pasaron a Cádiz e Sevilla sete relixiosos, sin especificación de nomes e sin posibilidades de reconocelos. Teño por certo que estes sete relixiosos que pasaron de Pontevedra a Cádiz e Sevilla foron os sete aumentados e saídos da Provincia de Santiago a causa do abandono dos descalzos.
2.- Esperanza ilusionada
Cóntase documentalmente que o Pai Pedro Ortiz Cabezas iniciou o traballo de reunir a misión a finais do ano 1591. O primeiro documento conocido é a orde da receptoría do Consello de Indias, de día 18 de natal daquel ano, de entrega ó Pai Ortiz Cabezas de 90 ducados equivalentes a 33.750 maravedís, que él recibíu no 30 seguinte pró gasto de recoller e levar a Sevilla 30 relixiosos ( 2 ).
Un documento destas características no relativo á recollida da misión pra Indias, o verdadeiro punto de partida. Entregábanselle ó relixioso comisario os diñeiros iniciais prós seus desprazamentos en busca dos misioneiros que se lle concedían. O segundo documento ou real Cédula do 20 de natal de 1591, concedeu o aviamento pró comisario e 30 relixiosos e 3 criados que sairían de distintos conventos descalzos de España ( 3 ).
No terceiro documento, real Cédula do día 9 de marzo de 1592, pra aviamento de outros 20 relixiosos e dous criados e prá súa recollida, fóronlle concedidos ó comisario o día 8 de marzo de 1592, 70 ducados, que recibíu o seguinte día 10 pra levalos a Sevilla ( 4 ).
Éstes foron os 20 primeiros sacados da Provincia de Santiago.
O día 21 de abril de 1592 concedéuselle a Diego Ruiz Osorio, receptor do Consello de Indias que, do aplicado na real Cámara pra despacho de relixiosos, lle dese ó Pai Ortiz Cabezas 50 ducados que él recibíu o día 23 pra misais e outros libros destinados ós conventos franciscanos de Filipinas ( 5 ).
3.- Misión en marcha
Na posesión da real Cédula de 20 de natal de 1591, antes de ter a do 9 de marzo de 1592, iniciou o Pai Ortiz Cabezas xestiós pra xuntar ós primeiros 30 relixiosos. Antes de ver o que se lle entregou pró aviamento dos 50 relixiosos, é conveniente conocer o seguinte documento:
“Relación do que se da na Casa da Contratación de Sevilla a cada relixioso dos que por mandado da súa maxestade van ás Indias e provincias da Nova España, e o que costará conforme os precios que corren.
Pra un frade observante de San Francisco:
24 varas de saial pra habito, capa e túnica,a 6 reais a vara
Un serón pra cama, 4 reais
Seis varas de anxeo pra colchón, a dous e medio reais
Unha manta, 24 reais
Unha vara de ruán pra almofada, 4 e medio reais
Unha arroba e cuarto de la pra colchón, a 2 ducados
Feitura de todo, 14 reais
Traida de roupa e libros a Sevilla, 2.900 maravedís
Levar ó relixioso a roupa e os seus libros a Sanlúcar, 16 reais
Matalotaxe dun criado, 20 ducados
Flete do relixioso e da parte de cámara que lle toca e media tonelada de libros e roupa, 18.326 maravedís
Pra un frade descalzo de San Francisco:
28 varas de saial pra vestuario e almofada, a 4 e medio reais
Unha manta, 24 reais
Un serón pra cama, 4 reais
9 varas de lenzo pra pañetes e colchós, a 2 e medio reais
Unha arroba de lá pra colchón, 22 reais
Unhas alpargatas, 2 reais
Feitura de todo, 10 reais
Traída dos seus libros e vestuario, 30 reais
Levalo a el e a súa roupa e libros a Sanlúcar, 12 reais
Matalotaxe dun criado, 20 ducados
Flete e parte da cámara que lle toca e media tonelada de libros, 18.326 maravedís” ( 6 ).
4.- Alistamento
Teño ganas de copiar algo que escribín na primera vida de San Francisco Blanco, pra deixar como recordo un anaquiño de algo feito fai moitos anos. O día 4 de xaneiro de 1593 realizaron os oficiais da Casa da Contratación a lista, revisión e despacho dos misioneiros que foran chegando de todos os recantos da península. Entre eles contábanse relixiosos de todas idades, condiciós e oficios. Algún irmau sin ordes sagradas mesturado con estudiantes de Artes e Teoloxía; de predicadores de extenso historial no tempo e intenso nos froitos, que sentiran o calor das grandes moitedumes; de Doctores e Mestres que ganaran os títulos académicos nas aulas universitarias de Salamanca e de Alcalá de Henares, onde dictaron os seus Quodlibetos sobre as doctrinas de San Boaventura, do beato Xoán Escoto ou de Occám, mestres eximios da escola doctrinal franciscana. Todos deixaban gozosos a patria pra iren á conquista de almas en terras inmensas que sonaban na mente de todos como Indias Occidentais, China, Filipinas, Cochinchina, Camboia, Sián e Xapón. Os nomes daqueles gonfaloneiros e os conventos de onde saíron son como sigue:
Relixiosos da Provincia de Santiago
De Salamanca: De Pontevedra:
Frai Francisco de Zamora Frai Xoán Álvarez
Frai Sebastián Martínez Frai Francisco Blanco
De Noia: Frai Alonso Cuadrado
Frai Xoán de Muros De Herbón:
Frai Agustín Rodríguez Frai Xoán de Lascurián
Frai Lope de Arcaraso Frai Francisco de Monleón
Frai Diego da Ponte Frai Antonio Méndez
Frai Gabriel de Montoia Frai Diego del Villar
De Ourense: Da Póboa do Deán:
Frai Alonso de Vallecilla Frai Luis Maldonado
Frai Xoán de Medina Frai Alonso Muñoz
Frai Antonio Yáñez Frai Gaspar Velázquez
Frai Paulo de Cáceres Frai Pedro de Castro
Frai Francisco de Torres De Santiago:
De Baiona: Frai Xeromo de Vilanova
Frai Xoán Alegre Frai Marcelo de Ribadeneira
Frai Xofre Barrios De Louro(Muros):
Frai Domingo Velázquez (7).
Relixiosos dos conventos descalzos
É necesario comenzar dicindo que existiron duas listas de relixiosos saídos dos conventos descalzos naquela ocasión. Suliñarei os nomes que figuran en ambas e que permanceron constantes.
Lista primeira
Os nomes da primeira lista e os conventos dos que saíron son como sigue:
De Arroio: De Talavera:
Frai Alonso da Concepción Frai Bartolomé de San Xosé
Frai Xoán de Macotera Frai Alonso de Valdemoro
De Alcalá: De Mérida:
Frai Martín da Ascensión Frai Francisco de Santiago
Frai Dionisio da Magdalena De Vilanova:
De Priego: Frai Alonso de Santa Ana
Frai Dionisio de Medellín De Pedroso:
Frai Xoán de Candeleda Frai Martín de Santa Ana
Do Rosario: De Cuenca:
Frai Xoán de Miaxadas Frai Blas da Presentación
Frai Alonso da Mai de Deus De Arévalo:
Frai Francisco de Vilarexo Frai Pedro dos Anxos
De Ontiveros De Alaexos
: Frai Sebastián de San Xosé
Frai Pedro do Cerro De Peñaranda:
Frai Pedro dos Santos Frai Antonio de Santa Ana
Frai Pedro dos Anxos De Baltanás:
De Segovia: Frai Bartolomé de Gordoncillo
Frai Francisco de Roxas Dos Algarves:
De Madrid: Fai Francisco da Cruz
Frai Xoán de San Antonio Frai Pedro Vidal
Frai Sebastián de Santa Catalina
De Sevilla: De Málaga:
Frai Miguel de Tordesillas Frai Tomás de San Francisco
Frai Baltasar de San Gregorio Frai Andrés Muñoz
Nota: Soamente os nomes suliñados nesta primeira lista figurarán na segunda que sigue, tamén suliñados.
Segunda lista
Os nomes e os conventos dos que saíron son como sigue:
De Arroio: De Mérida:
Frai Xoán de Macotera Frai Xoán Vandala
Frai Bartolomé de Tribaldos De Loriana:
De Talavera: Frai Xoán da Madona
Frai Alonso de Valdemoro Da Esperanza:
De Alcalá: Frai Xoán da Calzada
Frai Martín da Ascensión De Vilanova do Fresno:
De Priego: Frai Cristobo de Valencia
Frai Xoán de Candeleda De Alconchel:
Do Rosario: Frai Alonso de Santa Marta
Frai Alonso da Mai de Deus Dos Anxos:
De Ontiveros: Frai Antonio da Praza
Frai Pedro dos Santos De Martín Muñoz:
De Segovia: Frai Xoán de Segovia, lego
Frai Francisco de Ros De Coria:
Das Algaidas: Frai Xoán da Cruz
Frai Cristobo Díaz De Alcántara:
Frai Tomás de San Francisco Frai Miguel de Linares
Frai Francisco da cruz De Santa Olalla:
Frai Andrés Muñoz ( 8 )
Coloquei no primeiro lugar de ambas as duas listas os nomes suliñados dos relixiosos presentes nelas. Os novos que figuran na segunda son proba de que os da primeira, que deixaron de figurar, abandonaron os seus postos (ou algúns morreran). É pra destacar que na primeira lista das Provincias descalzas figuran 31 nomes, e na segunda soamente figuran 21 entre os constantes da primeira suliñados e os novamente engadidos. O número de 50 foi completado con relixiosos da Provincia de Santiago.
Non está claro o que pudo pasar cós relixiosos descalzos. Existen datos que falan de que algo fallou daquela. En 1611 informou ó Consello das Indias o Comisario Xeneral Pai Antonio de Trexo o seguinte:
“ Cando acudimos a Provincia de San Xosé e de San Paulo retíranse e recatan tanto en dárennos os relixiosos que compren por a falta que elas ten de frades pra sustentaren as suas Provincias que nos é forzoso pra suplir o número necesario, recurrir a algunhas Provincias da Observancia, porque eles válense de medios tan extraordinarios pra escusárense, que nos atan as maus pra non usarmos con eles do rigor que era mester, coma o fixeron nesta ocasión pasada que foron frades a Filipinas, valéndose de artes apretadísimas do duque pra que non se sacasen frades da Provincia de San Paulo. E os da Provincia de San Xosé anduveron con tanta industria que, despois de partidos de aquí os relixiosos que iban, tuveron medios extraordinarios pra faceren volver cinco deles. E mais que estes quedaron castigados, ó fin, pra cubrir a súa falta e a de un da Provincia de San Paulo, foi forzoso botar mau dalgúns relixiosos da Observancia e eu prevín logo que cheguei a este oficio as cabezas de ambas Provincias que ou se resolvían darnos todos os relixios que fosen mester ou senón que non se queixasen de que os enviásemos da Observancia” ( 9 ).
Elocuentes son estas palabras do Comisario Xeneral pra podermos decatarnos de que algo raro estaba pasando cós descalzos, e de que algo raro ocurríu ós da misión do ano 1593. As palabras do Comisario Xeneral dan algunha luz acerca das presiós existentes e do castigo usado. Consta o número de seis da Provincia de San Xosé e un da de San Paulo que abandonaron os seus postos, cobarde e culpablemente, e que foi preciso sustituilos con outros tantos “da Observancia”, que foron os sete de quen anteriormente deixo feita mención, que figuran viaxando por mar dende Pontevedra a Cádiz e Sevilla, onde estuveron xa asemade cos demáis 51 da misión, incluído o Comisario Pai Ortiz Cabezas, o primeiro de setembro de 1592, como consta da partida de entretemento dese día por cantidade de l96.44l maravedís, correspondentes ós meses de setembro e outubro. A exactitude acostumada nos oficiais da Casa da Contratación é a mellor proba de que todos os 51 relixiosos estaban en Sevilla o 1 de setembro, e non antes, nen despois.
Urxía o despacho da misión, o que motivou que Xoán de Ledesma escribira dende Madrid coa data de día 14 de decembro de 1592, ós oficiais da Casa da Contratación:
“ O Consello ordenoume que escribise as vosas mercedes... que porque estes relixiosos non se queden e se perda o que está gastado con eles, e alá se sinte moito a sua falta -que é o que pode dar meirande coidado- vosas mercedes den orde de que en todo caso sean despachados, tomando o que pra eso fose mester de calquera parte en préstamo ou a crédito, tendo por certo que con moita brevedade irá o recaudo, e que a aprovisión do diñeiro será sin dúbida, pois que xa a sua maxestade ten decidido esto” ( 10 ).
Nunha Cédula do día 31 de decembro de 1592 informou o rei ós oficiais da Casa da Contratación de que o receptor real no Consello das Indias, Diego Ruiz Osorio, lles enviaba 3.400 ducados, engadindo que era a súa vontade
“que os ditos 3.400 ducados sirvan sinaladamente pró despacho e aviamento dos relixiosos descalzos de San Francisco que leva as Filipinas Frai Pedro Ortiz... Mándovos que cos ditos 3.400 ducados despachedes ós ditos relixiosos na forma que se adoita, e que a conta do que no sobredito se gastase a enviedes ós meus contadores que residen no dito meu Consello en cuios libros vos queda feito cargo deles. E pra este efecto lles mando que tomen razón desta miña Cédula ( 11 ).
O matalotaxe dos 51 relixiosos e de cinco criados que levaban quedou axustado en 22 ducados o dos relixiosos, e en 20 o dos criados, por un total de 458.250 maravedís, en virtude das Cédulas reais, a unha pró grupo dos 31 e a outra pró grupo dos 20.
5.- Partidas de aviamento
O día 7 de marzo de 1592 fóronlle entregados ó Pai Ortiz Cabezas 295.953 maravedís pra vestuarios e camas dos 51 relixiosos, incluso él mesmo ( 12 ).
Noutro asentamento do día 2 de novembro seguinte concretouse que 179.893 maravedís eran pra o mesmo comisario e os 30 relixiosos do primeiro grupo de descalzos nesta forma: 112.840 maravedis por 868 varas de saial pra hábitos e túnicas, 28 varas a cada un dos 31; 23.250 maravedís pra 312 mantas; 7.905 maravedís pra 93 varas de lenzo pra pañetes e un colchón,a 3 varas cada un; 23.250 maravedís por 31 arrobas de lá pra colchós e almofadas; 2.108 maravedís por 31 pares de alpargatas, a 2 reais o par; 10.540 maravedís por a feitura de vestuarios e camas,a 10 reais cada equipo. Os restantes 116.060 maravedís foron pra os outros 20 relixiosos por os mesmos conceptos anteriores ( 13 ).
A mutación final do número de descalzos e observantes obligaría ó comisario a solucionar a distribución.
6.- Viaxe fracasada da primeira parte da misión
O día 16 de maio de 1592 entregáronse 37.500 maravedís pra dietas e regalos na mar, de 31 relixiosos e 3 criados que pasarían na armada do xeral Xoán de Uribe, a quen se lle ordenara na Cédula de 23 de decembro de 1591 que os acomodara sin pago de fletes, repartidos nos galeós como capeláns, e lles dese ración e todo o necesario como a outros relixiosos ( 14 ).
Eses 31 fixéronse ó mar nunha data proximamente posterior ó indicado día 9 de maio de 1592, pra regresaren de arribada forzosa a Lisboa, de onde volveron a Sevilla, como consta na Cédula de día 14 de setembro de 1592, enviada ós oficiais da Casa da Contratación, que di:
“Frai Pedro Ortiz...a quen din licencia pra volver as Illas Filipinas e levar 50 relixiosos...fíxome relación que, tendo recollidos nesa cidade os ditos relixiosos, se embarcaron os 32 deles na armada de Xoán de Uribe, entendendo que iban as Indias, e volveron con él a Lisboa de onde se tornaron a esa cidade onde están esperando a embarcación con moita descomodidade” ( 15 ).
Non aparece claro o ocurrido a esta misión que pasou con Xoán de Uribe. Unicamente se conoce en forma moi confusa que o fracaso da armada costou a vida a algúns relixiosos embarcados. A confusión de fundir nunha mesma misión ésta e a definitiva, saída no mes de xaneiro de 1593, deu motivo a erróneas afirmaciós. Aluden os cronistas á gran tormenta e a varios relixiosos mortos, o que soamente pode corresponder a esta viaxe fracasada de maio de 1592. Foron moitos días de inquedanza en medio da horrorosa tormenta que servíu de proba á virtude e santidade de Frai Martiño da Ascensión, que formaba parte daquela misión. Cóntase que subido no castelo de popa, dedicouse a pedir a moitedume que aínda estaba viva e atribulada, que se unira ás súas oraciós. Conxurou a tempestade, que de seguida amainou as súas furias. O santo caeu en grave enfermidade que o tuvo postrado nos conventos de Cádiz e Sevilla a onde regresaron, ata que a súa xuventude o sacou airoso pra poder alistarse novamente na misión organizada por o Pai Ortiz Cabezas. O cuidado do enfermo durante a estancia en Sevilla e na viaxe posterior a Indias foi a preocupación do seu amigo e discípulo Frai Francisco Blanco.
Esto anotado axudará a comprender a doble lista de relixiosos desta misión que adiante veremos a causa en parte dos mortos na accidentada viaxe, e en parte por o abandono dalgúns amedrentados e non sin motivo por a viaxe que se presentaba tan longa. Atrás deixo anotadas as palabras do Pai Antonio de Trexo alusivas ó abandono de seis relixiosos.
7.- Entretemento e hospedaxe dos misioneiros
Pra deixar aclarados dunha vez algúns termos relativos ó despacho dunha misión a Indias, reitero que aviamento era o que a real facenda concedía prós gastos dunha misión de relixiosos a Indias; viático era o gasto da viaxe dende os repectivos conventos deica Sevilla ou Cádiz; pasaxe, o gasto que pudera ocasionar a viaxe por mar ás Indias; matalotaxe, a carga que levaba cada relixioso, e se lle pagaba como flete. Chamábase entretemento ó que se pagaba a cada un dos relixiosos durante o tempo de espera en Sevilla, Sanlúcar e Cádiz, ata a saída da armada que os conduciría ós seus destinos.
Existen tres partidas de entretemento a real e medio diario a cada un dos 51 relixiosos, pra un total de 582.828 maravedís a primeira do día12 de novembro de 1592, de 96.441 maravedís correspondente exactamente dende primeiro de setembro ata fin de octubro de 1592; a segunda de 31 de xaneiro de 1593 de 239. 292 maravedis, certificada por o Provincial, correspondente ós 92 días, dende 1 de novembro de 1592 ata 31 de xaneiro de 1593; e a terceira de 14 de decembro de 1593, de 247.095 maravedís, correspondente ós derradeiros 95 días, deles 15 no convento de Sanlúcar de Barrameda e 80 no de Cádiz ( 16 ).
Por libramento do día 20 de xaneiro de 1593 consta que os gastos por porte de libros e vestuarios, fóra do que xa se pagara a algúns arrieiros, foron 13.600 maravedís, sin detallar o peso nen os conventos de procedencia; outros 38.675 maravedís distribuídos así: 8.279 por 32 arrobas e media dende Pinto; 18.700 por 50 arrobas dende o porto de Noia (Coruña), sin especificación de si por mar ou por terra; 10.200 a Francisco Tejero, veciño de Pontevedra, mestre da súa nao por flete de sete relixiosos dende Pontevedra ata Cádiz a 1.471 (42 a cadiún); 1.495 a Xoán Fernández por o flete dos sete relixiosos dende Cádiz a Sevilla.
Por libramento do día 18 de marzo de 1593 se pagaron 2.992 maravedís por 11 arrobas dende Salamanca, a 271 maravedís por arroba. O día 27 de xaneiro de 1593 pagáronse 16.275 maravedís por o flete de 3 barcos dende Sevilla ata Sanlúcar de Barrameda( 17 ).
En relación có presuposto asignado a esta misión, existe do 1día 0 de decembro de 1592 o seguinte documento:
“ Relación dos maravedís necesarios pró despacho dos relixiosos que irán as Indias na flota que este ano de 1592 vai as provincias da Terra Firme: a Guatemala, Frai Gregorio da Cruz e 30 dominicos, 700.600 maravedís, a Filipinas Frai Pedro Ortiz e 50 franciscanos descalzos de entretemento deica fin de xaneiro deste ano, 1.001.375 maravedís” ( 18 ).
Hai que ter en conta que este presuposto fíxose previamente pensando no gasto ordinario. O gasto real foi o que figura despois do despacho da misión.
Na Cédula de día 23 de abril de 1592 ordenóuselle ós oficiais da real facenda de México que pagaran pra mercar ornamentos pró culto divino:
“ Mándovos... dedes e paguedes a Frai Pedro Ortiz... 500 ducados que valen 187.500 maravedís pra comprar e levar as ditas cousas” ( 19 ).
O día 2 de setembro de 1592 recibíu o Pai Ortiz Cabezas 6.800 maravedís equivalentes a 22 reais,
“ atento a sua necesidade pra axuda a viaxe que debería facer dende esta corte a Sevilla” (20 ).
Non consta o motivo deste viaxe realizado nesta data dende a corte de Madrid. ¿Seica regresaría o Pai Ortiz Cabezas de Galicia, onde realizaría a segunda xira por a Provincia de Santiago?. O seguro foi que coa súa chegada a Sevilla coincidíu a presencia alí de todos os relixiosos desta misión; a todos se lles pagou a partir do día 1 de setembro daquel mesmo ano.
8.- Estancia en Sevilla, Sanlúcar de Barrameda e Cádiz
Un dos conventos có meirande movimento misional -poderíase dicir que o máis grande- durante os anos da colonia americana, foi o de San Francisco Grande de Sevilla, do que actualmente resta soamente unha mínima parte, coa igrexa de San Boaventura, dita dos toreiros. A gran parte do convento e igrexa convertírona en Praza Nova sevillana ou Praza de San Francisco, inmediata ó concello. Os miles –varios miles- de franciscanos pasados ó Novo Mundo ou regresados dalá viviron máis ou menos tempo neste convento de San Francisco. En atención ó grande número deles considerouse necesario dentro da Orde crear o oficio de Vicecomisario Xeneral, dependente do Comisario Xeneral, con residencia en Madrid . Este Vicecomisario tuvo residencia neste convento de San Francisco de Sevilla. Nel estuveron as oficinas de todo o papeleo necesario ó despacho de misioneiros, pra seren examinados minuciosamente os seus nomes e circunstancias personais, a fin de que puderan seren despachados por os oficiais da Casa da Contratación, a quen estaban cometidos os despachos derradeiros do paso.
Durante o tempo de espera en Sevilla, incorporábanse totalmente os relixiosos chegados á numerosa fraternidade como uns moradores máis á vida e disciplina conventuais. Disciplinariamente non era posible, por mór do grande número de incorporados á vida do convento, afloxar no rigor da vida relixiosa nun convento onde existía normalmente unha comunidade numerosa integrada por aspirantes, novicios clérigos e non clérigos, gran número de estudiantes e catedráticos de Filosofía e Teoloxía, e demáis relixiosos sacerdotes e irmaus legos. A estes cento e bastantes máis relixiosos ordinarios era necesario unir os transeúntes. Concretamente no ano 1591 estuveron alí o Pai Xoán Ribadeneira, con 24 franciscanos ó seu cargo, con destino ó Río da Prata; e Frai Estevo de Ribera e seu compañeiro Frai Antonio de la Vera, con destino ó Perú; e Frai Xoán Quijada con trece máis pra Chile. No ano 1592 compartiron hospedaxe Frai Pedro de Zárate e outros 30 franciscanos con destino a Guatemala. En 1593 viviron alí Frai Paulo Maldonado con 20 relixiosos máis que pasaban na mesma armada de Marcos de Aramburo a Xucatán; e Frai Alonso de la Cerda con outros 14 pra Nicaragua e Costa Rica; e Frai Manuel de la Cruz e Frai Diego de Salamanca pra Venezuela; e Frai Cristobo Martínez con 20 compañeiros máis pra San Francisco de Quito.
Maravilla pensar que toda esta moitedume de franciscanos coincidiran en San Francisco de Sevilla vívindo normalmente de familia. Calquera podería pensar que soamente poderían vivir tan gran número de franciscanos como sardiñas en cambada. E con todo este número, ou con gran parte, conviviron os 51 relixiosos da misión do Pai Pedro Ortiz Cabezas, exercendo cadiún o oficio da súa especialidade.
Do Pai Luis Maldonado escribíu o Pai Castro, copiando ó Pai Ribadeneira:
“ En Cádiz, a rogos do Pai gardián chamado Frai Pedro Valero, predicou un sermón do que sacou un creto tan merecido, que xa todos os daquela cidade o buscaban como oráculo...En Sevilla, nunhas conclusiós teológicas ganou moi grande fama”( 21 ).
Este mesmo Pai Maldonado viuse na necesidade de animar a cantos perderan os azos de emprender a travesía marítima, á vista do que lles pasara ós que agora chegaran da fracasada viaxe anteriormente emprendida, có resultado da arribada forzosa a Lisboa e o definitivo regreso a Sevilla.
Tamén refire o Pai Castro as actividades do Pai Xoán Álvarez en Cádiz, onde no exercicio das súas dotes de predicador da palabra de Deus
“subiu ó púlpito e, dando velas ó seu fervor, predicou con tal eficacia e edificación de todos, que xa naquela cidade non se ponderaba máis cos sermós do Pai misioneiro de Filipinas” ( 22 ).
Cal fora o exercicio de Frai Francisco Blanco con todos aqueles relixiosos, xa podemos supólo por o que conocemos das súas eximias dotes de enfermeiro. Da súa ocupación durante o tempo da súa estancia en Sevilla e Cádiz neste tempo escribíu o Pai Castro:
“ No canto que non chegaba o seu embarque endexamais estuvo ociosa a súa caridade, asistindo con notable agrado ós enfermos tanto neste convento [Pontevedra] coma en Sanlúcar e Cádiz. Con seren tan bos e venerables os relixiosos que concurriran os referidos conventos pra embarcárense e pasar a Filipinas, resplandecía entre todos o santo xoven edificándoos coa sua compostura e humildade, circunspección e agrado. Era -di o seu historiador- de xenio moi apacible, de vida moi penitente, de oración continua, e por todas estas especiais virtudes xa era entre todos os venerables relixiosos daquela misión “o santo corista” de especial recomendacion” ( 23 ).
Pero a quen cuidou con especial agarimo foi ó santo Frai Martín da Ascensión, gravemente doente como resultado da viaxe fracasada e das tormentas. Dende aquela, a máis fraterna amizade avencellou a alma de ambos a dous amigos, ós que non separou nen a morte na cruz (24).
9.- Leva de áncoras e vento en popa
Lucíu o sol do día 9 de xaneiro de 1593. A armada do xeral Marcos de Aramburo aprestouse a zarpar río Guadalquivir abaixo, aproveitándose da subida propicia da preamar e do inicio do devalo do río, pra iniciar o descenso dende Sevilla ó mar.
A misión dos 51 franciscanos fora revisionada e despachada o día 4 anterior. Hai que distinguir ben o despacho ou permeso da Casa da Contratación pra que unha misión pudera embarcarse, e o inicio da viaxe, que máis dunha vez se retardou días e incluso meses, namentres que as naves non estaban completamente dispostas pra iniciar a saída ó mar.
Sobre a rumorosa axitación de soldados e mariñeiros sonou aquel día 9 de xaneiro a voz que chamaba ós viaxeiros a embarcarse. Os 51 franciscanos tomaron o posto sinalado na nao “San Xoán Bautista” do mestre Bernardo de Paz, que formaba parte da flota (25).
Moi pronto o ruído sordo das áncoras anunciou o inicio da manobra. Un vento fresco e propicio inflaba o velame acomodado dos barcos, cuias amuras iban poboándose de pasaxeiros curiosos por veren cómo os barcos iniciaban o movemento lento río Guadalquivir abaixo, na busca da boca do esteiro. Xa pasaran 8 meses de longa espera en Sevilla.
A armada detúvose 15 días en Sanlúcar de Barrameda, durante os cales viviron os relixiosos no convento de San Francisco, deica o día 24. Outra nova parada de 80 días tuvo lugar en Cádiz, onde tamén os relixiosos viviron no convento franciscano da cidade. Todo esto retardou a definitiva saída ó mar aberto ata o día 7 de maio ( 26 ).
Saídos finalmente ó mar, orientaron os pilotos os timós rumbo á inmensidade que se presentaba ante a mirada medio atónita de non poucos viaxeiros que non deixaban de ollar o horizonte do mar sin perder de vista a terra cada vez máis afastada deles deica perdela de vista. Os ollos de máis dun pasaxeiro sentiríanse húmidos e nubrados por algunha bágoa pouco discreta.
En varios camarotes do barco “San Xoán Bautista” de Bernardo de Paz iban os relixiosos franciscanos cós seus matalotaxes de libros, vestuarios e algúns obxectos relixiosos necesarios ó culto divino nas igrexas das illas Filipinas.
No lugar que lle fora destinado iba Frai Francisco Blanco rebosante de santo lecer e, posiblemente, soñando que tras o mar tumultuoso e inquietante que contemplaban os seus ollos, existían as terras infieis á espera de operarios que puderan regalas coas súas suores pra gloria de Deus e salvación daquelas almas redimidas coa Paixón, sangue e morte de Xesucristo. Como operario evanxélico iría sin dúbida soñando en sementar naquelas terras os seus traballos e fatigas e aínda máis, si mester fora, o seu propio sangue. E pensando nelo, pareceríalle que o tempo e o barco non se movían coa rapidez que él degoraba. A inmensidade do mar abraiaría o seu ánimo e chamarían moito a súa atención as realidades que iba descubrindo nel. Algún día,mirando abraiado cara ó mar, debeu sentir o ánimo aínda máis abraiado ó decatarse da existencia de peixes voadores.Foi a impresión que sentín eu mesmo cando na primeira viaxe marítima que fixen me decatei na alta mar da existencia de peixes voadores. Outros compañeiros que viaxaban comigo mofábanse cando lles anunciei que remataba de ver peixes voadores, do que só se convenceron cando subiron comigo á cuberta do barco e albiscaron a realidade.
Si na súa terra natal do Tameirón foran atracción de Frai Francisco Blanco os paxariños que lle facían nacer na alma arelas de voar alto coma eles pra chegar, si cadraba, ó ceo pra ver a Deus e á Virxe María, arestora abrollaríanlle na alma os mesmos sentimentos e devezos ó ver que tamén no mar había animais que remontaban vóo asustados por os remoíños causados na auga por o movimento da hélice do barco.
10.- Regulamento.Estudio a bordo,de San Francisco Blanco
O Pai Maldonado, como xefe da misión, organizou relixiosamente o tempo daquel grupo de frades de acordo con eles, como si se tratara dun convento flotante. Tiñan todos o tempo do día e da noite por de seu. Lembraría o Pai Maldonado a frase sagrada de que “cada cousa ten o seu tempo”, e ordenou as ocupaciós durante a viaxe. O primeiro que acordou cós demáis foi o tempo do rezo do Oficio divino e da oración cotiá. De amencida, oración mental, Madudinos, Laudes, e a media mañá Horas Menores durante os días e meses que durase a viaxe. Na primeira hora da tarde rezarían Vésperas, e xa contra a noitiña, antes de oscurecer, Completas e a Coroa franciscana de sete decenas e tres Avemarías máis en conmemoración dos 73 anos que vivíu a Virxe María, como a mesma Virxe lle revelou a un santo relixioso franciscano. Entre rezo e rezo tamén quedaron acordadas como horas das comidas as dos demáis pasaxeiros, e pra que non faltara nada no regulamento, tamén se acordou o tempo de relixioso e libre solaz, que compartirían todos os 51 relixiosos en fraterno compañeirismo.
Como ración especial foille sinalada a Frai Francisco Blanco tempo prós seus estudios de Artes, que iría realizando durante a viaxe baixo a dirección maxisterial do Lector Pai Martín da Ascensión, que lle foi sinalado por mestre e profesor.
Pra elo contaban ambos a dous cós libros e outros medios comprideiros que arranxaran previamente antes de iniciar a viaxe. De seguro que endexamáis se nomeou un mestre pra un só discipulo, nen tampouco un profesor e mestre contara nunca có honroso lecer de ter como oidor das súas lecturas un discípulo único e tan degorante de aproveitar as ensinanzas. Nunca existíu outra cátedra flotante e fluctuante animada máis dunha vez coa presencia de outros relixiosos que, fóra de programa, sentirían a gran satisfacción de escoitar as explicaciós filosóficas do Pai Martiño da Ascensión, case recién saído das aulas universitarias de Alcalá de Henares. Non é improbable a presencia a veces, entre outros, do Pai Xoán Álvarez pra palmexar as agudezas -de verdade que era agudo- de Frai Francisco Blanco. Tamén o Pai Maldonado aparecería algunha que outra vez por o recanto onde estaba o improvisado centro de estudio pra escoitar os conceptos filosóficos expostos por o profesor de Artes, flamante e noviño do trinque.
Durante aqueles meses de viaxe pudo cumprir Frai Francisco Blanco o deber de adiantar na medida do posible a formación científica que non pudera concluir antes do seu embarque. E aínda lle quedaría tempo ó caritativo enfermeiro pra adicalo ás atenciós cós seus compañeiros, de xeito especial cós enfermos. Existen evidencias dos varios que estuveron doentes ó longo da travesía. Un dos que necesitou especiais coidados foi o mesmo Pai Pedro Ortiz Cabezas, a pról de quen existen partidas de medicamentos.
Fóra do dito, poucas novedades se poden sinalar durante os meses da viaxe marítima, como non sean as farturas de sol, de novos aires, de auga, e as molestias inherentes de algún mareo que é moi fácil supór nunha viaxe tan duradeira, das que non estaría exento ninguén, nen o mesmo Frai Francisco Blanco. Do santo xove narra o Pai Ribadeneira:
“ Nas navegaciós mostrou moita paciencia e que o espírito que o movía era de Deus, porque estaba máis contento cando lle ameazaban maiores traballos” (27).
O mar foi testemuña muda da“perfecta alegría”que foi perfumando as longas
xornadas da viaxe.
De que non faltaron probas ós misioneiros no mar poden ser mostra as palabras do Pai Ribadeneira cando fala de San Martiño da Ascensión:
“Nas navegaciós que fixemos endexamais se turbou nos perigos nen en cousa algunha” (28 ).
Aínda con meirande claridade fala das amoladuras da viaxe cando narra a vida
do Pai Maldonado:
“Mostrándose invencible ós naturais efectos que produce o mar nos recén embarcados, servindo e regalando ós que ibamos notablemente fatigados do mar, amosábanos moita caridade e amor fraterno” (29).
Estas ditas serían as ocupaciós cotiás durante a dilatada viaxe. O que non é dable afirmar é si algún día daquel longo periplo transoceánico puderon gozar os relixiosos e demáis pasaxeiros da asistencia á santa misa, ó menos nalgúns dos días máis calmosos do mar. Digo esto pensando que eu nas miñas varias viaxes a través das olas puden celebrar de cotío en altamar a santa misa, e pensando tamén que naqueles días do século XVI non sería tan posible facelo a bordo duns barquiños dominados por as olas coma xuguetes ou cascas de noz, có risco conseguinte de non poder celebrar dignamente a misa. Por eso, non terían Frai Francisco Blanco nen os demáis relixiosos o íntimo lecer dos coloquios eucarísticos có seu dóce Señor sacramentado.
11.- Nas terras da Nova España
Fóra de que non se conocen novas especiais daquela travesía, a ruta seguida por a armada do xeral Marcos de Aramburu debeu ser a de tantas outras veces, como é lóxico pensalo nas persoas responsables ben conocedoras das rotas marítimas que o xeral Marcos Aramburo xa conocía de memoria e ás cegas. Hai que dar por feitas escalas nas illas Canarias (220 leguas de mar) e nalgunha das illas atopadas ó paso, posiblemente a illa Desexada (830 leguas), Porto Rico, Santo Domingo da illa Española (80 leguas), illa Xamaica (110 leguas), cabo San Antonio de Cuba (200 leguas), pra chegaren finalmente os barcos da armada, tras 400 leguas máis e case tres meses de fausta navegación ó porto da Nova España San Xoán de Ulúa onde recalaron o día 30 de xullo do ano 1593. A viaxe continuou dende San Xoán de Ulúa ata Veracruz, terra firme da Nova España (5 leguas). En Vilarrica de Veracruz foi o final do periplo marítimo daquela misión dos 51 franciscanos.
Aínda restaba unha dilatada viaxe deica México, capital do virreinato da Nova España, ó longo de 70 leguas a través da rota trazada durante anos por o tenaz galego da Gudiña, Sebastián de Aparicio, que lograra romper, primeiro coas súas suores personais, e logo cós bois amansados por él e coas carretas feitas tamén por él, o himen virxinal da selva.
Sebastián de Aparicio era home adornado de moitas e destacas virtudes, como as de avencellar e mover as vontades dos indios, domeñar bois, construir carretas e facer surxir como por obra de milagre camiños na selva pra levar os obxectos do comercio dende Veracruz decia a capial da Nova España de Zacatecas. Dende a súa chegada ás terras mexicanas en 1533, fixou Sebastián de Aparicio a residencia na Póboa dos Anxos, fundada pouco antes en 1531 por o Pai Toribio de Benavente ou Motolinia. No servicio dunha viúva e das súas duas fillas ganou o pan cotiá e todo o mester pra axudar ás súas irmás deixadas na Gudiña natal. A chegada de Sebastián de Aparicio a Póboa dos Anxos cós seus 31 anos foi providencial. Nos dous anos de fundada Póboa dos Anxos lograran os Doce Apóstolos, en especial Frai Toribio de Benavente, progresos espirituais prodixiosos có seu traballo en predicar, ensinar e bautizar, pero faltaba a promoción humana completa dos indios e o desenvolvemento económico da terra. Moi pronto contactou Sebastián cós franciscanos, a quen sin dúbida conocera xa en Galicia, a disposición dos cales e do progreso daquela terra puxo o seu tesón e talentos. Consagrou o corpo e máis a alma e todos os azos do corazón a pról do progreso daquela terra que lle daba acubillo.
Meu chorado amigo Cesáreo Xil Atrio copiou palabras de Conrado Espinosa, das que arestora fago escolma:
“Sebastián está xa na Póboa dos Anxos e de feito é un dos veciños que impulsan o desenvolvemento da nova fundación... As súas empresas de labranza foron de boas a mellores e, non sendo de abondo él só, ten boa cantide de mozos indios... Sebastián traballou duro e fixo traballar de igual modo... E o primeiro en deixar a cama onde descansa o seu corpo... A aixada irmandouse coa “coa”... o pico é substituto da punta de pau endurecida... Ten xuntas de bois, labra e ensina a labrar xugos, cabezas de arado, rabelas... A prosperidade soplaba de cheo sobre Sebastián e sobre as súas faenas... As súas esmolas iban farturentas pró convento en marcha” ( 30 ).
Non hai pra qué siguir copiando pra dar idea dos progresos de Sebastián de Aparicio, que tratou sempre de liberar ós indios do seu oficio de tameme (porteador). Non había outro medio de transporte das mercancías entre Vilarrica de Veracruz e México máis co lombo do indio tameme, cando os montes estaban cheos de cabalos e de bois cimarrós e sin domeñar.
Apunta Xil Atrio:
“Cada vez que miraba pasar un“tameme”cargado, a Sebastián revolvíaselle o galego e o cristián. Conmovíase diante do dor e da desgracia allea e sentía ganas e o deber de eliminar o transporte por tracción humana... Francisco Hernández de Córdoba e Xoán de Grixalba deixaran das súas excursiós vacas, eguas e sementales... Sebastián cos seus mozos buscounos por os montes. Fixo rabaños. Domesticou vacas e touros. Fabricou arados... Despois domou e amansou cabalos e mulos e montounos e ensinou a montalos... A Póboa abraiouse un dia vendo chegar cabalos e mulos enxalmados, con alforxas ben ateigadas de graus e con sacos de verduras “( 31 ).
Sebastián de Aparicio non permitía descanso ós vóos do seu afán de cousas novas. Correspondíalles ós misioneiros franciscanos levar a todas partes a boa nova evanxélica, e pra elo eran mester medios de transporte como tamén o eran pró transporte das mercancías. De Veracruz a México era necesario abrir o camiño que non existía, e na súa mente agromou a idea de abrilo. A tarefa era heroica, tanto que as autoridades do virreinato aínda non a intentaran. Sebastián tiña domados bois e feitos xugos. Había necesidade de construir carretas e construínas. Era necesario construir pontes, e pra elo existía madeira abondo, e él construínos sin axuda de enxeñeiros nen de topógrafos, cós seus indios e con diñeiro que él tiña de seu e cá suor da súa fronte.
Cando os franciscanos da misión do Pai Ortiz Cabezas emprenderon a viaxe dende Veracruz a México, moitos outros misioneiros xa recorreran o camiño trazado por Sebastián de Aparicio. Non se conocen datos acerca desta viaxe. Acostumaba a real facenda pagar as cabalerías pró porte dos relixiosos e das súas pertenzas. Pra dar unha idea desto poden verse os gastos pagados en 1594 por os oficiais da caixa de Veracruz á misión de 20 franciscanos conducida por o Pai Miguel López pra Michoacán, que tamén arribou a San Xoán de Ulúa e Veracruz nese ano 1594, na flota de Luis Alonso Flores. Pagáronselle os gastos todos deica o seu destino (32).
12.- Apertas ó velliño Sebastián de Aparicio
O tránsito por Póboa dos Anxos era obrigado sempre que o viaxeiro desembarcado na Veracruz con destino á cidade de México dirixía os pasos por o camiño trazado por Sebastián de Aparicio. Este galego inasequible ó desalento, lograra nos seus anos mozos facer un camiño por lugares onde non existía máis ca pura selva, pra poder transportar durante moitos anos en carretas tiradas por bois domeñados por él as mercadorías que penetraban no virrreinato da Nova España, e o matalotaxe de moitos misioneiros das distintas Ordes relixiosas, en especial franciscanos.
Aquel membrudo xove galego,arestora xa nonaxenario, vivía como relixioso profeso no convento franciscano das Chagas da Póboa dos Anxos, dedicado a traballos da súa especialidade relixiosa, que era a mendicación pra sostemento dos máis de 100 relixiosos, entre confesores, predicadores, aspirantes, novicios e coristas moradores no convento construído con esmolas, moitas delas carrexadas nas carretas por o propio Sebastián de Aparicio moitos anos antes de meterse frade. Agora recién profeso de frade gozaba das dotes e carisma sin par de pedir e lograr o que pedía. Na Póboa dos Anxos aínda se lembraba entre a xente o paso incesante das súas carretas cargadas de mercadurías.
Conocedor o Pai gardián do convento das Chagas de Póboa deste carisma do vello heroe galego, arestora recién profeso de irmau franciscano e morador no convento de Tecali con outros tres frades, pensou que aquela era insuficiente ocupación pra un home das súas dotes. Escoitando as excelencias que o superior de Tecali contaba do recién profeso, non tardou en pedirlle ó Ministro Provincial que llo mandara a Póboa, onde tiña moita necesidade dun esmoleiro que fora quen pra solucionar as necesidades do convento pidindo de porta en porta, ostiatin, como San Francisco o deixara ordenado na súa Regra. Cunha obediencia do Provincial -así se chama na Orde franciscana un mandato escrito do superior- presentouse un día Frai Sebastián de Aparicio diante do gardián do convento das Chagas de Póboa dos Anxos, póndose á súa obediencia. O gardián comunicoulle a súa vontade de que se dedicara a recorrer os pobos pedindo esmola por amor de Deus, e si lle quedaba algún tempo libre, o dedicara ó cultivo da pequena horta do convento. Frai Sebastián sentiuse colocado no seu centro e notou que lle renacían os azos da xuventude de incansable mozo galego acostumado a vencer calesquera dificultades. Disposto a reeditar os pasados anos de carreteiro, moi en breve construíu unha carreta e logrou ter á súa disposición inicialmente dous bois, que moi pronto chegaron a seren seis xuntas de vizosos touros, pero non como empresario e dono, senón como un humilde franciscano criado dos servos do Señor. O oficio acaeulle tan ben que continuou desempeñándoo deica poucos días antes da morte.
Dende este momento foron os camiños o lugar máis común da súa oración, impregnada sempre de espiritualidad seráfica. Camiñando a pé e ás veces encima dunha carreta, xa cantaba alegre coma unha calandra, ou falaba con Deus e con María Santísima e cós santos da súa devoción. Franciscanamente dialogaba cós bois, coas flores, cós paxariños, e con todos os seres da creación que topaba ó seu paso. Tíñalle o gardián permutada a oración comunitaria por o rezo do Noso Pai e Avemarías.
As carretas de Frai Sebastián e os bois,(coristiñas como él os chamaba, lembrando ós coristas estudiantes), foron testemuñas, e moitas veces protagonistas, dos seus feitos ás veces milagrosos. Como racionais actuaban, como actuaron cando foron chamados a culpas pra responderen da queixa interposta contra eles por unha muller benfeitora porque lle comían as verduras. Relata Letona, biógrafo do santo irmau Sebastián, de quen o tomou Cesáreo Xil, o último dos biógrafos, que chamou Frai Sebastián ó boi “Capitán” e preguntoulle:
“Ven eiquí, Capitan, e dime: ¿Seica fixestes algún dano na sementeira da nosa benfeitora? O boi meneou a cabeza a un lado e a outro a xeito dun home que responde que non. Immediatamente despois mandoulles a todos os doce bois que recibisen a bendición coma así o fíxeron bicándolle a manga do hábito con moita orde de un en un por as súas antigüedades”.
A vida deste galego enriquecido nas Indias, esmoleiro maior de monxas e frades e protector de moitos pobres, foi un rosario de prodixios merecentes eles de seren postos á beira dos feitos ateigados da franciscana sinxeleza que se lén nas Floriñas de San Francisco. O que máis abraia é que os touros lle obedeceran como mansas ovelliñas.O macho bravo facía o mesmo de mansíño , soamente amarrado có cordón frailuno de Frai Sebastián.As formigas acaparadoras devolvían o grau roubado durante a noite dos seirós de Sebastián namentres él descansaba. A roda dunha carreta a punto de saírse do eixe foina sostendo o seráfico Pai San Francisco. Cando nunha ocasión o mandato do gardián urxía a chegada do carreteiro ó convento, a súa carreta pasou con raudo vóo por encima das demáis que impedían o paso, por culpa dunha accidentada que atrancaba o camiño. Coma estos contan os biógrafos moitedume de milagres de Sebastián de Aparicio.
Deixo que Cesáreo Xil Atrio sea él quen continúe narrando feitos marabillosos do incansable e aguerrido civilizador fillo da Gudiña, namentres eu sigo ocupándome de Frai Francisco Blanco, que termina de chegar, asemade cós seus compañeiros, ó convento das Chagas de Póboa dos Anxos, con ganas de tomárense un descanso das fatigas da viaxe que pra algúns deles estuvera de mala ventura. Os 28 galegos da misión chegaban todos eles coas mesmas ganas de vérense có famoso emigrante da Gudiña, de quen oíran contar tantas e tantas cousas marabillosas.
Lóxico é pensar na alegría con que foron recibidos os 51 misioneiros por a numerosa comunidade conventual das Chagas da Póboa dos Anxos. Sobre todo un galego sentimental coma Sebastián de Aparicio debeu sentir coma o corazón se lle ensanchaba coa presencia de tantos paisanos que non terminaban de contarlle cousas da “terriña”. ¿Non agromarían dos seus ollos bágoas naqueles momentos? Eu estou pra dicir que moi grosos lagrimós rodarían por as meixelas de quen tantas veces estuvera alviscando detidamente dende as praias de Veracruz o sol que chegaba mañanceiro da afastada Galicia. Por momentos esquecía as carretas e os bois pensando ensumido con morriña en tantas cousas da súa terra natal, nos pais, nas irmás, sin saber si estarían vivos ou mortos. Séculos despois poetas galegos porían voz en galego ós sentimentos de Sebastián mirando absorto cara ó mar, con estos acentos:
Lonxe da terriña,
lonxe do meu lar,
qué morriña teño
qué angustia me da.
Outra voz expresaría o sentimento de lexanía e os devezos de voltar a terra cun rogo ós ventos:
Airiños, airiños, aires,
Airiños da miña terra,
Airiños, airiños, aires,
Airiños, levaime a ela.
Longas deberon de ser as conversaciós entre Frai Francisco Blanco e Frai Sebastián de Aparicio, fillos de pobos case veciños, vencellados por a ampla chaira nomeada Os Chairos. O vello fillo da Gudiña, carreteiro durante moitos anos na Nova España, non se cansaría de preguntar por cousas daquela terra á que tantas veces tiña imaxinado. Preguntaría incluso si aquelas terras seguían iguales e no mesmo sitio onde él as deixara facía a “frioleira” de tantos anos. Falarían da Gudiña, do Tameirón, de Os Chairos; onde ambos a dous pasaran os felices días de pastorciños; tamén falarían da Serra Segundeira, de As Frieiras e de tantas outras cousas que é posible imaxinar. Aqueles breves días de estancia dos misioneiros no convento das Chagas da Póboa dos Anxos foron de vacaciós pró vello Frai Sebastián, porque o comprensivo gardián dispensouno das súas cotiás correrías de esmoleiro, pra que pudera ter a satisfacción de pasalo cós seus coterráneos. E Frai Sebastián admitíu aquel descanso por obediencia, como admitía todo na súa vida de humilde e perfecto fillo de San Francisco.
13.- Seguindo o camiño arranxado por Sebastián de Aparicio
O convento das Chagas na Póboa dos Anxos foi un remanso de paz pra aqueles misioneiros cansados da viaxe marítma que lles resultara penosa, especialmente pra algúns deles, como o propio Comisario Pai Pedro Ortiz Cabezas e tamén pró Pai Luis Maldonado, de quen escribíu o Pai Marcelo de Ribadeneira (33):
“Chegados a Nova España,botouse ben de ver que si este prudente Pai non fora moi particularmente axudado do Señor, non fora capaz de soportar os traballos do camiño por ser poucas as súas forzas naturais, por eso, chegado perto da cidade de México caeu enfermo” (34).
Tras o descanso na Póboa dos Anxos era mester continuar a viaxe. Unha aperta a cadiún dos relixiosos marcou o momento final. O abrazo de Frai Francisco Blanco foi de especial emoción que fixo rolar novamente por as fazulas enrugadas do vello galego Frai Sebastián grosas e abondosas bágoas. Non era pra menos nun home que levaba arredado da súa terra natal tantos anos nunha terra tan diferente, arrodeado de xentes tan diferentes.
Frai Sebastián de Aparicio pudo pronunciar:
- Deica o ceo,santiño da nosa terra.
A resposta de Frai Francisco acompañada dun bico, foi:
- Deica o ceo, meu santo da Gudiña.
Nada especial consta do resto da viaxe deica a cidade de México. Naquela real caixa únicamente se conoce a partida do día 29 de octubro de 1593, firmado o recevemento por o Pai Ortiz Cabezas de 500 ducados equivalentes a 187.500 maravedís ou 689 pesos, 2 tomís e 9 graus de ouro común, que o rei concedera na Cédula do día 23 de abril de 1592,
“ pra comprar cálices e outras cousas necesarias prós conventos da dita Orde que hai nas ditas illas” ( 35 ).
Pouco despois de chegados a México foron destinados os dous amigos, Frai Martín da Ascensión e Frai Francisco Blanco, ó eremitorio de Santa María de Churubusco (vulgo Huitzilopocho), distante da cidade de México seis millas. Era casa medio abandonada por carencia de personal relixioso. Alí continuou Frai Francisco os estudios de Artes baixo o maxisterio do mesmo Frai Martín da Ascensión, xa seu inseparable compañeiro, mestre e amigo da alma, dende os días da súa estancia en Sevilla.
O devoto convento eremitorio de Churubusco foi nova testemuña das virtudes, penitencias, e estudio e santidade do xove corista ourensán, coma o destacaron a porfia os seus biógrafos, especialmente o compañeiro da viaxe e no mesmo convento de Churubusco, Frai Xoán Pobre de Zamora, cuias palabras deixo citadas noutra parte (36).
14.- Sacerdote in aeternum do Deus Altísimo..
Non foi moito o tempo que os superiores detuveron en México ós integrantes da misión, algún dos cales trataron de enviar ás illas Filipinas pra onde estaban destinados. Denantes de seren enviados, e na atención ás boas dotes que todos tiñan reconocidas en Frai Francisco Blanco, determinaron os superiores que fora ordenado de todas as ordes sagradas por o bispo de México Don Alonso Fernández Bonilla, en vista de que nas illas Filipinas non existía naquel momento bispo, por ter viaxado a España o día 25 de xuño de 1590 o Ilustrísimo Don Frai Domingo de Salazar ( 37 ).
Tuveron lugar estas ordenaciós no derradeiro mes de 1593, sin conocementos das datas nin dos intersticios, si é que en realidade os houbo. A orde presbiteral recibiúna con toda seguridade nas témporas de Santa Lucía (13 de decembro). Así tuvo o santo o inmenso lecer de celebrar misa na festa do Natal do Señor.
Por fin, chegoulle a Frai Francisco Blanco cando menos o pensaba a dita que tanto degorara e soñara. Xa era sacerdote eterno conforme a orde de Melquisedec. Agora xa se lle podía chamar Pai Francisco Blanco, cousa que a él pouco se lle daba.
Non embargante, a razón última de que fora ordenado de sacerdote en México antes da súa viaxe non foi precisamente a de que non houbera bispo nas Filipinas, senón que a razón foi que os superiores franciscanos, asemade có señor bispo de México, consideraron que o xove levita tonsurado era merecente da ordenación presbiteral. En realidade, dende Filipinas foran enviados en tempos anteriores relixiosos pra seren ordenados en Macao e noutras partes, como adiante veremos cón San Felipe de Xesús, que foi mandado á Nova España pra ser ordenado de sacerdote.
As boas razós que existiron pra daren a Frai Francisco Blanco todas as sagradas ordes en México expresounas o Pai Marcelo de Ribadeneira nas seguintes palabras:
“Chegado a México, en breve tempo botouse ben de ver o bo talento e habelencia que o Señor lle dera... E por concurriren nél tantas partes, foi ordenado en México de todas ordes pra ir as Filipinas por non haber entón nelas bispo” ( 38 ).
Así que a verdadeira razón pra ser ordenado de sacerdote foi a preparación que se víu no santo xove franciscano. Inimaxinable é a preparación inmediata a que se dedicaría Frai Francisco pra recibir o máis dignamente posible as sagradas ordes, en especial a do presbiterado. Eu o imaxino lendo e meditando en medio dos seus estudios de Teoloxía a Carta ós Hebreos de San Paulo pra empaparse da alta dignidade do sacerdocio cristián, cuio recebemento transformouno de tal xeito, que moveu ó seu biógrafo Pai Ribadeneira a dicir:
“Coa nova dignidade, renovándose no espírito e mudándose en home novo, todos botaban de ver canto era favorecido do Señor. E por a grande fama que tiña de bo relixioso, foi recibido nas Filipinas dos relixiosos con particular lecer; e tamén tuveron grandes esperanzas de que sería de moito proveito prá ¡conversión” ( 39 ).
Durante o resto da súa vida tuvo sempre moi presente o que significaba a ordenación sacerdotal. A este propósito remata o Pai Ribadeneira:
“Traía tan presente a Deus na súa alma, que cando dicía a Misa e rezaba o Oficio divino, botábase de ver que estaba con temor reverencial por mor da presencia divina da que lle nacía ir medrando cada día en relixión deleitándose tanto na lectura dos libros espirituais, que se bañaba en bágoas cando lia cousas de Deus” ( 40 ).
Pra meditar na súa nova dignidade sacerdotal na que sempre soñara,arredouse a vivir no devoto convento de Santa María de Churubusco, onde foron a buscalo os compañeiros despois do Natal do Señor, pra faceren todos xuntos a viaxe a Filipinas. Así o escribe o Pai Xeromo de Xesús:
“E logo outro día seguinte[ó Natal]viñen eu con outros relixiosos ó dito convento pra levalo camiño do porto de Acapulco a onde ibamos a embarcarnos pra Filipinas” ( 41 ).
Esta é a derradeira referencia conocida sobre a estancia do novo sacerdote Pai Francisco Blanco nas terras de Nova España.
15.- Nas illas do rei Don Felipe de España
Das palabras do Pai Xeromo de Xesús conclúese que a saída da cidade de México cara ó porto de Acapulco tuvo lugar inmediatamente despois do Natal do ano 1593. Non se conoce a data exacta nin da saída nin da chegada a Acapulco, nin do inicio da viaxe marítima a través do mar do Sur ou Pacífico. Novamente se entregaron os 46 relixiosos integrantes desta expedición ás molestias dun longo periplo marítimo, sin posibilidade de atoparse con ningunha persoa ata chegar ás Illas dos Ladrós, por selo e moito os seus moradores, bautizadas máis tarde có nome de Illas Marianas.
Despois de catro meses de saídos de México, avistaron no mes de maio de 1594 as illas do rei Felipe, chamadas por eso Filipinas. No seu porto de Manila desembarcaron 46 relixiosos dos 51 da misión pasada de España. Foron recibidos con todo o xúblio que describe o Pai Ribadeneira:
“Fomos todos ben recibidos dos nosos irmaus os frades que, en sinal do contentamento que tiñan da nosa cheagada, enviaron ó porto dous relixiosos nun barco con moita música de chirimías pra que nos recibisen e levasen ó convento.E entrando na igrexa pra tomar a bendición do Santísimo Sacramento en acción de gracias cantouse un Te Deum laudamus” ( 42 ).
Coa data do día 29 de abril de 1595 informou o Ministro Provincial Pai Xoán Garrovillas:
“Obrándoo así Noso Señor... fora de toda esperanza, chegaron a esta cidade dous navios da Nova España que trouxeron coarenta e tantos frades descalzos... Coa presencia dos nosos irmaus respiramos todos e a todos tocou parte desta alegría santa e lecer espiritual” ( 43 ).
A pouca exactitude do Pai Garrovillas en relación có número dos relixiosos chegados a Manila nesta ocasión concretouna o Pai Ribadeneira:
“Chegaron a Manila 46 relixiosos de gran virtude e celo das almas dos 50 que saímos de España” ( 44).
Aínda que di chegaron,tamén él debe ser considerado no número dos que chegaron, como poden demostralo as palabras antes citadas nas que di fomos todos ben recibidos.
Durante a permanencia en Filipinas, ata xuño de 1596, estuvo o Pai Francisco Blanco dedicado a proseguir e terminar os estudios de Artes e dous anos de Teoloxía baixo o maxisterio do seu amigo da alma Pai Martíño da Ascensión. Debía aproveitar todo o tempo pra imporse na ciencia que non pudera alcanzar en España por culpa da enfermidade, e prepararse debidamente como a él lle agradaba pró desempeño dos ministerios que a obediencia tuvera a ben encomendarlle.
N O T A S
( 1 ).- AGI., Contaduría, 329, pregos 9, 10, 14 e 16.
( 2 ).- AGI., Indiferente General,2869-4, ff. 225 – 226.
( 3 ).- AGI., Indiferente General,2869-4, ff. 226 – 228.
( 4 ).- Ibidem, f. 40.
( 5 ).- AGI.,Contratación,5015. A carta de pago, en Contaduría,694,ramo Filipinas,prego 4.
( 6 ).- AGI., Indiferente General,426, lib. 28, f. 135v.- Contaduría, 43, pasaxes e matalotaxes de relixiosos.
( 7 ).- Pra datos sobre a vida de misioneiros galegos desta misión hai que ler ós cronistas das Provincias de
Santiago e de San Gregorio de Filipinas. Non é deste lugar determe nelo, aínda que algo se podería engadir. Por exemplo, di o Pai Castro dos saídos do convento de Muros -Louro que “os seus nomes se ignoran”. Na lista oficial consta que só saíu un deste convento e conócese o seu nome. O Pai Atanasio López recolleu os posibles
datos nunha serie de artículos cortos publicados no xornal “El Compostelano” de Santiago nos meses do
ano 1938. En relación có Pai Lope Arcaraso podo dicir que foi ordenado de todas as ordes en Ourense no
ano 1583.
( 8 ).- AIA, XIII, 104 – 116.
( 9 ).- Certamente pasou algo raro cós relixiosos daquela misión, como se conclúe do texto aducido.
( 10 ).- AGI., Contratación, 5015.
( 11 ).- AGI., Contaduría, 245 – B.
( 12 ).- AGI., Contaduría, 329, pregos 1, 2, 5, 6 e 7.
( 13 ).- AGI., Contaduría, 329, pregos 1, 5, 6 e 7.
( 14 ).- AGI., Contaduría, 329, prego 4.
( 15 ).- AGI., Contaduría, 329, prego 7 – Contaduría, 332, prego 135.
( 16 ).- AGI., Contaduría, 329, prego 7, ff. 1 – 2.
( 17 ).- AGI., Contratación, 5551.
( 18 ).- AGI., A carta de pago está en Contaduría, 880, onde constan os pagos desde 20 de octubro de 1592 ata 14 de xuño de 1594.
( 19 ).- AGI., Contaduría, 43, pasaxes e matalotaxes de relixiosos.
( 20 ).- CASTRO,II,126.
( 21 ).- Ibidem, 50.
( 22 ).- Ibidem, l. c.
( 23 ).- CASTRO,II,50
( 24 ). POBRE,287.
( 25 ).- AGI., Libro de relixiosos ás Indias, ff, 41 – 42. Anque no libro “Asiento de pasajeros” (f.61) consta que os misioneiros desta misión foron despachados por a Casa da Contratación das Indias o día 4 de xaneiro de 1593, o certo é que non se fixeon ó mar ata o seguinte día 9. Esta misión, a sexta para Filipinas, a xuizo do Pai Xeromo de Xesús,un dos pasaxeiros nela, “foi o máis proveitoso grupo de relixiosos que de España saíron”(Relación, c. 8, en AFH, XVIII). Respecto á saída das armadas de Sevilla e das misiós que iban nelas, cómpre clarexar algo que explica as longas detenciós que se deron en moitos casos, debido ás problemáticas circunstancias que poderían concurrir no despacho delas. As circunstancias climáticas eran capaces de deter días e meses unha armada nos portos de Sevilla e Sanlúcar de Barrameda por as mareas e os malos pasos existentes entre ambos lugares. En Sevilla compría esperar á preamar e ó inicio do devalo das augas pra darlle comenzo ó zafarrancho de inciar a viaxe, que era tan problemática que a distancia entre Sevilla e Sanlúcar supuña tempo de oito días a causa de atrancos que se ofrecían. A saída de Sevilla era o máis difícil. A media legua deica o baixo Bandurrias gastaban un día ós barcos a medio cargar, que logo eran cargados por completo en Canfanejos, unha legua de Sanlúcar. A Bandurrias sigue Los Pilares (dúas leguas); El Valle (dúas); El Naranjal (dúas); El Saucejo (dúas); Las Horcadas (unha) e El Albina (dúas). Cada un deles precisaba un día cando menos pra que as augas admitiran o descenso dos barcos. Namentres en Sanlúcar facían os visitadores das naos a derradeira inspección pra decatárense si todo iba en orde,arranxábase o resto da carga que non se pudera facer en Sevilla.
Saída unha armada de Sanlúcar de Barrameda,tiña que recorrer 1.700 leguas
deica San Xoán de Ulúa en 2 meses e medio normalmente, despois de pasar por
Canarias, Dominica, Porto Rico, Illa Española, Xamaica e Cuba.
( 26 ).- Esta data dedúcese dos pagos do entretemento e dos datos da misión conducida por o Pai Miguel López a Mechoacán en 1584, desembarcada tamén en San Xoán de Ulúa.Non é certa a afirmación do Pai Lourenzo Pérez de que a misión saíu de Sanlúcar o 1día 5 de xaneiro (AIA, II, (1914), 52). Confundíu a data de saída cós 15 días que os barcos estuveron ó pairo en Sanlúcar, de onde zarparon o día 24 de xaneiro.
Hai datos de moitas misiós franciscanas ás que se lles pagaron todos os gastos da viaxe dende Veracruz a México. Soamente citarei oito, pasadas no ano 1542, e outras nos anos 1544 e 1546, cuias documentaciós se atopan en AGI., Contaduría e Contratación nos lugares que poden verse en Xosé Castro Seoane: Aviamiento y catálogo de las misiones... en “Missionalia Hispanica”, 13, (1956), 154ss.
( 27 ).- RIBADENEIRA, lib. 6, c. 3, 564.
( 28 ).- Ibidem, lib. 6, c. 2, 555.
( 29 ).- CESÁREO GIL ATRIO: Sebastián de Aparicio. Ediciones Trípode. Caracas, 1985, 43.
( 30 ).- Ibidem, 47.
( 31 ).- AGI., Contaduría, 694, ramo de Filipinas, prego 4, f. 29.
( 32 ).- RIBADENEIRA, lib. 3, c. 19, 258.
( 33 ).- Ibidem, lib. 6, c. 2, 555.
( 34 ).- Ibidem, lib. 6, c. 3, 564.
( 35 ).- AGI., Contaduría, 694, ramo de Filipinas, prego 4, f. 2v.
( 36 ).- POBRE, 287.
( 37 ).- O bispo de Filipinas Frai Domingo de Salazar saíu pra España o día 26 de xuño de
1590, e morreu, sin regresar, o día 4 de natal de 1594. En vista desta realidade nas
Filipinas,ordenou a San Francisco Blanco o bispo de México Don Alonso Fernandez
Bonilla (AIA,XII, (1919), 455).
( 38 ).- RIBADENEIRA, lib. 6, c. 3, 564.
( 39 ).- Ibidem, lib. 6. c. 3. 565.
( 40 ).- Ibidem, lib. 6, c. 3, 564 – 565.
( 41 ).- JERÓNIMO, Relación, c. 7, AFH, XVIII, (1925), 578.
( 42 ).- RIBADENEIRA, lib. 3, c. 19, 259.
( 43 ).- JUAN GARROVILLAS, O. F. M.: Relación .
( 44 ).- RIBADENEIRA, lib, 4, c. 8, 343.
No hay comentarios:
Publicar un comentario